Autor: Bojan Vujović, generalni direktor Direktorata za koordinaciju finansijske podrške EU
Slijedeći potrebu država Zapadnog Balkana da proces pristupanja EU, koji se dominantno odvijao kroz politički dijalnog, postane dominantno proces ekonomske integracije, Evropska komisija je 8. novembra 2023. godine usvojila predlog novog Plana rasta za Zapadni Balkan. Osnovni cilj programa je ubrzanje procesa proširenja, te brže dostizanje prosječnog ekonomskog razvoja unutar EU, odnosno brža ekonomska konvergencija regiona Zapadnog Balkana. Ključna pretpostavka novog pristupa Evropske unije je da će sprovođenje reformi, uz izdašniju finansijsku podršku imati pozitivan efekat na ekonomski rast ekonomija država kandidata. Niz najavljenih inicijativa EU koje su uvezane s novim planom, kao što je uvođenje olakšanog protoka robe, usluga i novca, imaće za cilj da ojačaju ekonomije Zapadnog Balkana i pripreme ih da postanu dio velikog, Jedinstvenog tržišta EU.
U tu svrhu, predložen je novi Instrument za reforme i rast za region Zapadnog Balkana vrijedan šest milijardi eura za period 2024-2027. Regulativom EU 2024/1449 definisano je da paket finansijske podrške podrazumijeva kombinaciju 2 milijarde eura bespovratnih sredstava EU i 4 milijarde eura kreditnih sredstava međunarodnih finansijskih institucija dodijeljenih pod povoljnim uslovima. Na osnovu propisane metodologije EU (koja se bazira na formuli koja uključuje promjenjive kao što su broj stanovnika i bruto domaći proizvod), za Crnu Goru će novim planom biti opredijeljeno 383,5 miliona eura za četvorogodišnji period. Strukturu ovog iznosa čini oko 273 miliona eura zajmova koje EU dodjeljuje pod povoljnim uslovima i 110 miliona bespovratnih sredstava EU.
Ova finansijska podrška je uslovljena ispunjenošću niza reformskih mjera u različitim oblastima javnih politika, kao i dodatnih kriterijuma u oblasti demokratije, vladavine prava i ljudska prava, koji su definisani pojedinačno za svaku od država Zapadnog Balkana u formatu Reformske agende, zvaničnog dokumenta koji su države podnijele na odobravanje Evropskoj komisiji. Uz najavljene reforme, za dodjelu finansijske podrške važno je i dodatno poštovanje drugih opštih uslova u dijelu makro-finansijske stabilnosti, dobrog upravljanja javnim finansijama, transparentnosti i nadzora nad budžetom.
Nakon opsežnih konsultacija sa Evropskom komisijom, Vlada je 26. septembra 2024. usvojila Reformsku agendu 2024-2027 za Instrument EU za reforme i rast, nakon čega je ona odobrena od strane Evropske komisije krajem u oktobru ove godine. Finalni dokument sadrži 32 indikativne prioritetne reformske mjere u okviru četiri oblasti politika, 14 podoblasti politika (sektora) i 130 koraka definisanih kao neophodne za ispunjavanje reformi. Definisani koraci ujedno sadrže i pokazatelje uspjeha (indikatore), koji će biti osnov za praćenje napretka u sprovođenju reformskih mjera i procjenu EU o ispunjenosti uslova za dodjelu sredstava.
Paralelno sa usvajanjem Reformske agnede, radi se intenzivno i na korišćenju mogućnosti koje je EU ponudila kroz ostale stubove Plana rasta. Svim građanima i privrednim subjektima biće olakšan platni promet sa državama Jedinstvene oblasti plaćanja u eurima (SEPA), čiji je Crna Gora formalni član od novembra ove godine. Dodatno, očekuju nas konkretne koristi iz postepene integracije u jedinstveno digitalno tržište, poput članstva u digitalnim habovima, upotrebe Jedinstvenog digitalnog novčanika, veće dostupnosti bežičnog interneta na javnim površinama u našim opštinama i većeg obima primjene digitalizovanih javnih usluga.
Iako je predlog Plana rasta za Zapadni Balkan doživljen različito u državama regiona, ali i u državama članicama EU, svakako je pokrenuo suštinski važno pitanje koje prožima proces pristupanja EU – koliko brzo možemo dostići prosječni stepen razvoja država članica EU i kako EU može pomoći našim građanima da žive istim standardom kao građani EU? Evropska komisija je tokom koncipiranja Plana rasta koristila rezultate posebne studije Evropske banke za obnovu i razvoj s početka 2024. godine pod nazivom Može li Zapadni Balkan dostići životni standard u EU? Rezultati ekonometrijskog modela u tom trenutku nisu bili ohrabrujući – bez Plana rasta region bi mogao dostići prosječni životni standard u EU u najboljem slučaju 2046, a u najgorem slučaju 2093. godine. Sada, uz Plan rasta, jasno je da će, ako ovako koncipiran plan bude do kraja i sproveden, niz konkretnih koristi – počevši od finansijske podrške EU, preko uticaja pristupanja određenim oblastima evropskog tržišta i sprovođenja velikih infrastrukturnih projekata, do finansijskog efekta reformi koje ćemo sprovesti imati pozitivan uticaj na stopu ekonomskog rasta na srednji rok. Vrijeme će svakako pokazati da li će takav efekat, uz sve multiplikativne faktore, biti dovoljan da ispuni ambicioznu najavu Evropske komisije da bi ovakav plan mogao duplirati stopu ekonomskog rasta regiona do 2030. i skrati period ukojem bi region mogao dostići prosječnu stopu rasta i razvoja na nivou EU 27.
U slučaju Crne Gore, Plan rasta je instrument čije sprovođenje će ići u korak sa ubrzanjem pregovaračkog procesa i biće element koji će pomoći da se već u ovoj fazi pristupanja i u svakodnevnom životu uvjerimo da nas Evropska unija doživljava kao buduću državu članicu. Odgovornost Vlade, Skupštine, sudstva, tužilaštva i cjelokupnog sistema institucija će u narednom periodu biti utoliko veća – da na vrijeme i kvalitetno sprovedu sve reformske mjere na koje ćemo se obavezati Reformskom agendom. Pritom na ovaj proces sprovođenja reformi ne treba gledati samo kao na mehanizam koji će pomoći da nam Evropska unija dodijeli dodatna sredstva finansijske podrške. Uz nesumnjivu važnost ovih sredstava, puno je važnije da ključnim reformama poput reforme upravljanja državnih preduzeća, preko unapređenja rada inspekcijskih službi, digitalizacije javnih usluga, usklađivanja sa Energetskim tržištem EU, pa do unapređenja sistema obrazovanja, izgradnje novih škola i vrtića i reformama u oblasti vladavine prava stvorimo bolje i pravednije uslove za ekonomsku aktivnost svakog od nas. Jedino na taj način ćemo biti u prilici da i ovim setom reformi doprinesemo daljoj transformaciji društva, što će učiniti da trenutak kada postanemo država članica EU bude samo krajnja, formalna potvrda da je Crna Gora u punom smislu dio Evropske unije.