Instrument pretpristupne podrške (Instrument for Pre-Accession Assistance-IPA) je zamišljen kao sveobuhvatna podrška procesu evropske integracije kroz obezbjeđivanje tehničke, stručne i finansijske podrške zemljama kandidatima i potencijalnim kandidatima za članstvo u EU.

IPA u fokusu ima dva glavna prioriteta i to:

             Pomoć zemljama u ispunjavanju političkih i ekonomskih kriterijuma koji se odnose na usvajanje pravne tekovine EU, kao i izgradnju administrativnih kapaciteta i jačanje pravosuđa;

             Pomoć zemljama u procesu priprema za korišćenje strukturnih i kohezionih fondova EU nakon pristupanja Evropskoj uniji.

Podrška treba da doprinese naporima zemalja kandidata i potencijalnih kandidata u cilju jačanja demokratskih institucija i vladavine prava, reforme državne uprave, reforme privrede, poštovanja ljudskih i manjinskih prava, promocije rodne ravnopravnosti, jačanja civilnog društva, unapređenja regionalne saradnje, kao i dostizanja održivog razvoja i smanjenja siromaštva.

Cjelokupno planiranje Evropske komisije, kako na strategijskom tako i finansijskom nivou, odvija se na sedmogodišnjem nivou. Osnovna odlika Ipe I za period 2007-2013 je da se podrška sprovodi kroz 5 komponenti, i to: 1. Podrška tranziciji i izgradnji institucija; 2. Prekogranična saradnja; 3. Regionalni razvoj; 4. Razvoj ljudskih resursa; i 5. Poljoprivreda i ruralni razvoj.

Kada je u pitanju IPA II za period 2014-2020 u narednih 7 godina mijenja se fokus na način da sada, umjesto komponenti, IPA pruža podršku u definisanim sektorima. Evropska komisija će u narednih sedam godina podržati akcije u sektorima koji su blisko povezani sa Strategijom proširenja, i to: 1. Demokratija i upravljanje; 2. Vladavina prava i temeljna prava; 3. Životna sredina; 4. Saobraćaj; 5. Konkurentnost i inovacije; 6. Zapošljavanje, socijalna politika i razvoj ljudskih resursa; 7. Poljoprivreda i ruralni razvoj i 8. Prekogranična i teritorijalna saradnja.

Mijenja se i struktura koja će se baviti programiranjem, te će stoga „Akcije" (što je novi termin za „Projekte") biti usmjerene na oblasti u kojima se jasno definisani zajednički cilj može ostvariti koz istovremeno djelovanje više partnera.

Dakle, najvažnija novina je strategijski fokus, koji bi trebalo da osigura efikasnost, održivost i usmjerenost na rezultatima. Konačno, veći značaj će biti posvećen mjerenju učinka, te će na taj način moći da se procijeni do koje mjere su postignuti očekivani rezultati.

U odnosu na praksu iz prethodnih perspektiva IPA I i IPA II, značajna novina u Ipi III je to da ne postoje unaprijed definisani iznosi finansijske podrške po državama, već će postojati jedinstveni, zajednički budžet za sve države korisnice IPA. Dodatno, Evropska komisija nastoji da kroz IPA III osigura pristup koji će biti zasnovan na učinku, podržavajući države i institucije koje su se obavezale na veći obim reformi. Ključni kriterijumi za dobijanje finansijske podrške su samim ti relevantnost (strateški značaj) i zrelost predloženih projekata, shodno pravilima koje važe u državama članicama EU prilikom korišćenja Evropskih strukturnih i investicionih fondova.

Direktni korisnici sredstava iz Ipe su institucije neprofitnog karaktera, kao što su ministarstva i organi državne uprave, opštine, nevladine organizacije, asocijacije i udruženja, univerziteti, škole, bolnice, institucije kulture, istraživački centri, itd. Dosadašnje iskustvo korišćenja fondova je pokazalo da su sprovodene aktivnosti doprinijele ne samo jačanju kapaciteta institucija i usaglašavanju zakonodavstva, već i konkretnim rezultatima u različitim oblastima od značaja za život građana. Dakle, krajnji korisnici dostupnih sredstava su građani Crne Gore.

Dosadašnja dostupna sredstva su, u najvećoj mjeri, iskorištena za podršku usklađivanja zakonodavstva, daljoj zaštiti životne sredine, unapređenju saobraćaja, jačanja oblasti pravde i unutrašnjih poslova, reforme javne uprave, socijalnog razvoja, ljudskih prava, poljoprivrede i ruralnog razvoja, kao i za prekogranične i transnacionalne projekte saradnje. U narednih sedam godina podrška će biti usmjerena na pet identifikovanih oblasti podrše, takozvanih „Prozora" i u okviru njih definisanih tematskih prioriteta.

Crna Gora koristi sredstva iz Instrumenta pretpristupne podrške (IPA) od 2007. godine. Tokom proteklih godina, institucije i organizacije u Crnoj Gori su, kroz snaženje saradnje i razvoj vještina i praktičkih znanja, unaprijedile svoje sposobnosti za ispunjavanje obaveza iz procesa pristupanja.

Ovo nije bio jednostavan zadatak, naročito imajući u vidu složenost instrumenta i procedura. Međutim, važno je naglasiti da smo uspjeli da, kroz projekte i programe, isplaniramo utrošak svih raspoloživih sredstava, te da nije zabilježen nijedan slučaj nenamjenskog utroška sredstava.

Evropska komisija je dodijelila Crnoj Gori 245 miliona eura bespovratne finansijske podrške, za finansijski period 2007-2013, i 279,1 milion eura kroz finansijsku perspektivu 2014-2020 koja su podijeljena po IPA komponentama/sektorima, odnosno u prosjeku oko 37,5 miliona eura godišnje.

Kada su u pitanju ugovoreni iznosi, na nivou cjelokupne IPA I ugovoreno je 96,35 %, odnosno po komponentama:

-              I komponenta – ugovoreno oko 97,6% % sredstava;

-              II komponenta – ugovoreno 91 % sredstava;

-              III  komponenta – ugovoreno 92,6 % sredstava;

-              IV  komponenta – ugovoreno 97,8 % sredstava;

-              Horizontalna izdvajanja* – ugovoreno 100% sredstava.

Kada su u pitanju isplaćeni iznosi, na nivou cjelokupne IPA I isplaćeno je 90,8 % sredstava koja su bila dostupna kroz ovu finansijsku perspektivu, i to kako slijedi:

-              I komponenta – isplaćeno je 91,5 % sredstava;

-              II komponenta – isplaćeno je 90,15 % sredstava

-              III komponenta – isplaćeno je 87,69 % sredstava;

-              IV komponenta – ispalećeno je 90,1 % sredstava;

-              Horizontalna izdvajanja* – isplaćeno 100% sredstava.

* Program Tempus, Program saradnje u oblasti nuklearne bezbijednosti i zaštite od jonizujućeg zračenja, Instrument za civilno društvo i Regionalni stambeni program.

Kada je IPA II u pitanju, većina opredijeljenih stredstava je ugovorena, dok isplata i trošenje sredstava je i dalje u toku.

Znanje i iskustvo koje stičemo u sprovođenju projekata svakako predstavlja dobru i temeljnu osnovu za uspješnu realizaciju budućih projekata.

Programi prekogranične saradnje su instrument Evropske unije za pružanje podrške saradnji institucija i organizacija u pograničnim oblastima susjednih država. Sprovođenjem ovih programa stvaraju se lični kontakti i veze među ljudima s obje strane granice, što predstavlja dobar osnov za dalju saradnju i razvoj. Takođe, stiče se dragocjeno iskustvo u korišćenju fondova Evropske unije. Cilj je unapređenje dobrosusjedskih odnosa, saradnje među ljudima, zajednicama i institucijama, s ciljem održivog razvoja, stabilnosti i prosperiteta u zajedničkom interesu stanovnika s obje strane granice.

Crna Gora učestvuje u devet programa prekogranične i transnacionalne saradnje u okviru IPA II 2014-2020: bilateralni programi, koji podrazumijevaju prekograničnu saradnju dvije države korisnice Ipe: Bosna i Hercegovina – Crna Gora, Crna Gora – Albanija; Crna Gora – Kosovo i Srbija – Crna Gora; trilateralni programi, koji podrazumijevaju prekograničnu saradnju jedne države članice EU i dvije države korisnice Ipe: Interreg IPA program prekogranične saradnje za Italiju, Albaniju i Crnu Goru i Interreg IPA program prekogranične saradnje za Hrvatsku, Bosnu i Hercegovinu i Crnu Goru; te transnacionalni programi, koje podrazumijevaju saradnju više država članica EU i više država korisnica Ipe: Interreg Mediteranski program transnacionalne saradnje (MED); Interreg Dunavski program transnacionalne saradnje i Interreg Jadransko-jonski program (ADRION).

Bilateralni programi Crna Gora – Albanija, Crna Gora – Kosovo i Srbija – Crna Gora se sprovode u okviru indirektnog upravljanja, pri čemu je za prva dva programa Crnoj Gori, odnosno Ministarstvu finansija, povjereno ugovaranje sredstava EU namijenjenih za ove programe. Za program Srbija – Crna Gora, Ugovorno tijelo je Ministarstvo finansija Republike Srbije, dok se program s Bosnom i Hercegovinom sprovodi u direktnom upravljanju gdje je Delegacija Evropske unije u Bosni i Hercegovini Ugovorno tijelo.

Kroz ove programe finansiraju se projekti u oblasti zapošljavanja, socijalne zaštite, zaštite životne sredine, promocije turizma, očuvanja kulturnog i prirodnog nasljeđa, zdravstva, jačanja konkurentnosti, saobraćaja, te mali infrastrukturni projekti. Sredstva su bespovratna dok korisnici bespovratnih sredstava moraju obezbijediti udio od najmanje 15% ukupnih prihvatljivih troškova projekta. Sredstva se dodjeljuju putem javnih poziva za dostavljanje predloga projekata.

Pored dostupnih sredstava Evropske unije kroz Instrument za pretpristupnu podršku – IPA, Crna Gora ima mogućnost da koristi razne druge programe podrške Evropske unije. Programi Evropske unije imaju za cilj unapređivanje saradnje između država članica u različitim oblastima koje se tiču zajedničkih politika EU, kao što su zdravstvo, kultura, nauka, obrazovanje, zaštita životne sredine, pravosuđe, poreska i carinska politika, preduzetništvo itd. Iako su prvenstveno namijenjeni članicama, određeni programi su dostupni i državama obuhvaćenim procesom proširenja, koje ovim putem imaju priliku da se upoznaju sa načinima saradnje u okviru sektorskih politika EU i iskoriste ovu podršku za realizaciju nacionalnih i međunarodnih projekata. Države koje nijesu članice Evropske unije u obavezi su da za učešće u ovim programima uplate određeni finansijski doprinos na godišnjem nivou.

Učešće u programima Unije za Crnu Goru predstavlja značajnu mogućnost za napredovanje u ispunjavanju kriterijuma za članstvo u Evropskoj uniji i omogućavaju aktivno učešće državnih institucija i ustanova, privatnog sektora i organizacija civilnog društva, čime se dodatno osnažuje njihova uloga u procesu pristupanja EU. Takođe, učešće u programima Unije predstavlja veoma dobru pripremu za korišćenje ostalih fondova Evropske unije, koji će Crnoj Gori biti dostupni kada postane zemlja članica.

Programi Unije u kojima Crna Gore učestvuje u periodu 2014-2020. su:

•             Horizont 2020

•             Erasmus +

•             Kreativna Evropa

•             Evropa za građane

•             COSME – Program za konkurentnost malih i srednjih preduzeća

•             Easi - Evropski program za zapošljavanje i socijalne inovacije (EaSI)

•             Customs – Carine 2020

•             Fiskalis

•             Program za rješenja interoperabilnosti i zajedničke okvire za evropsku javnu upravu, privredu i građane - ISA i

•             Program pravde

Zapadnobalkanski investicioni okvir (ZIO) osnovali su Evropska komisija i međunarodne finansijske institucije, kao vodeći subjekti u obezbjeđivanju donacija i razvojnih investicija u regionu Zapadnog Balkana. Cilj ovog instrumenta je stvaranje veće sinergije između donatora i investitora, kako bi sredstva koja su dostupna kroz kredite međunarodnih finansijskih institucija na što efikasniji način bila iskorištena od strane zemalja korisnica.

Posredstvom ZIO moguće je prijaviti:

•             projekte  tehničke podrške za pripremu projektne dokumentacije i

•             projekte za sufinansiranje investicija potrebnih za sprovođenje infrastrukturnih projekata;

Zapadnobalkanski investicioni okvir je glavni instrument posredstvom kojeg EU finansijski podržava pripremu i sprovođenje infrastrukturnih projekata u okviru Berlinskog procesa. Svi projekti koje EU predstavlja na samitima u okviru Berlinskog procesa moraju biti redovno prijavljeni i odobreni od strane upravljačke strukture Zapadnobalkanskog investicijskog okvira.

EK raspisuje pozive za prijavu projekta tehničke podrške pripremi projektne dokumentacije dva puta godišnje odnosno jednom godišnje za sufinansiranje investicija potrebnih za sprovođenje infrastrukturnih projekata.

Posredstvom ovih poziva mogu se podnijeti projektne prijave za pripremu projektne dokumentacije za sve faze pripreme infrastrukturnog projekta, što EU podržava sa 100% bespovratnih sredstava EU, odnosno do određenih procenata za svaku od oblasti za sufinansiranje investicija.

U okviru ZIO moguće je predložiti projekte na nacionalnom i regionalnom nivou iz oblasti životne sredine, energetike i energetske efikasnosti, saobraćaja, društvenih djelatnosti i digitalne infrastrukture.

Posredstvom ZIO, Evropska komisija odobrava bespovratna sredstva za finansiranje izrade projektne dokumentacije i obezbjeđivanje tehničkih preduslova za početak sprovođenja projekata, dok se sprovođenje projekta finansira kroz kreditna sredstva međunarodnih finansijskih institucija i eventualno kroz bespovratna sredstva EU.

Kancelarija za evropske integracije (Kancelarija nacionalnog koordinatora za Ipu) je zaduženo za koordinaciju procesa programiranja i praćenja sprovođenja svih projekata koji se finansiraju kroz ZIO;

Proces predlaganja projekta podrazumijeva da:

•             Prijavitelji projekta u fazi pripreme projektne prijave aktivno sarađuju s resornim ministarstvom u određenoj oblasti kako bi se definisala lista prioritetnih projekata u skladu s prioritetima definisanim Jedinstvenom listom prioritetnih infrastrukturnih projekata;

•             Prijedlozi projekata dobiju podršku od strane jedne međunarodne finansijske institucije (Evropska investiciona banka, Evropska banka za obnovu i razvoj, Razvojna Banka Savjeta Evrope, Njemačka razvojna banka Francuska razvojna banka ili Svjetska banka);

•             Resorno ministarstvo obavi konsultacije s Ministarstvom finansija o planiranju budžeta i iznosu zaduživanja;

•             Projektne predloge resorno ministarstvo dostavlja Kancelariji nacionalnog koordinatora za Ipu, nakon čega se paket predloženih projekata dostavlja Evropskoj komisiji;

•             Grupa finansijera projekata (Project financiers group – PFG) koja je sačinjena od predstavnika Evropske komisije i međunarodnih finansijskih institucija na zatvorenim sjednicama odlučuje koji će projekti biti podržani;

•             Upravni odbor u kojem učestvuju predstavnici država korisnica, Evropske komisije i međunarodnih finansijskih institucija zvanično usvaja projekte odobrene od strane PFG.