Od početka 21. vijeka, Evropa se suočava sa sve većim klimatskim, zdravstvenim i ekonomskim izazovima, koji se međusobno prepliću i usložnjavaju. Zagađenje i toplotni talasi, gojaznost i kardiovaskularne bolesti, te neobuzdana inflacija, samo su neki od problema koji negativno utiču na kvalitet života Evropljana. Ni Crna Gora nije izuzetak.
Zagađenje vazduha je jedan od gorućih problema u Crnoj Gori, a posebno zabrinjava rast emisija štetnih gasova iz saobraćaja, koji istovremeno doprinose globalnom zagrijavanju. Prema podacima UNDP iz 2021. godine, sektor saobraćaja odgovoran je za 22% emisija ugljen-dioksida (CO2), pri čemu na drumski saobraćaj otpada čak 95% emisija. S druge strane, Crna Gora se Pariskim sporazumom obavezala da će smanjiti emisije CO2 do 2030. godine za 35% u odnosu na baznu 1990. godinu. U sektoru saobraćaja, taj cilj će teško biti ostvaren ukoliko se nastavi kontinuirani rast upotrebe putničkih automobila, posebno imajući u vidu da su čak tri četvrtine tih vozila automobili na dizel pogon, koja najviše zagađuju vazduh.
Kada je u pitanju javno zdravlje, podaci Instituta za javno zdravlje govore da je čak 40% djece u Crnoj Gori uzrasta 7 godina gojazno. Ovo je posebno zabrinjavajuće kada se uzme u obzir da se gojaznost u djetinjstvu u većini slučajeva nastavlja i u odraslom dobu, što se dovodi u vezu sa oboljenjima kao što su povišen krvni pritisak i dijabetes.
Na polju ekonomije, životni standard je dobrim dijelom uslovljen kretanjima na tržištu naftnih derivata, jer svaki skok cijena goriva povlači za sobom rast cijena prevoza, usluga i robe. Osim toga, Crna Gora se suočava sa nevidljivom krizom poznatom pod nazivom „transportno siromaštvo“, pa zbog nedostatka održivih alternativa poput javnog prevoza i adekvatne infrastrukture za aktivno kretanje mnogi građani kupuju i koriste automobil iz nužde, jer im je otežan pristup osnovnim uslugama poput obrazovanja i zdravstvene zaštite.
Rješenje na dva točka
U takvim okolnostima, u Evropi se sve više prepoznaje jednostavno rješenje za mnoge kompleksne probleme savremenog društva – a to je biciklo. Benefiti korišćenja ovog prevoznog sredstva su dobro poznati: bicikliranjem se štede novac i resursi, čuva zdravlje, štiti životna sredina i osnažuje zajednica. Prema istraživanjima, ako bi prosječan čovjek samo jedno svoje putovanje automobilom dnevno zamijenio biciklom, njegov karbonski otisak bi se za godinu dana smanjio za oko pola tone CO₂, čime bi se uštedjela emisija ugljen-dioksida jednaka emisiji tokom prekookeanskog leta od Londona do Njujorka.
Brojne studije pokazuju pozitivan uticaj upotrebe bicikla na fizičko i mentalno zdravlje. Ljudi koji biciklom idu na posao imaju značajno manji rizik od razvijanja kardiovaskularnih bolesti (24%) ili karcinoma (16%) od onih koji na posao idu automobilom. Takođe, istraživanje sprovedeno u Škotskoj pokazalo je da ljudi koji na posao idu biciklom imaju značajno manji rizik od mentalnih oboljenja poput depresije.
Biciklo je dobro i za ekonomiju. Osim što je pristupačno svim slojevima društva, različite ekonomske analize pokazuju da su troškovi izgradnje biciklističke infrastrukture višestruko manji od troškova izgradnje puteva za saobraćaj motornih vozila. Uz to, analiza danskog ministarstva saobraćaja pokazala je da svaki kilometar pređen biciklom državi donosi neto prihod od 16 centi, dok svaki kilometar pređen automobilom košta državu 15 centi, najviše zahvaljujući uštedama u oblasti zdravstvene zaštite. Dodatno, procenjuje se da upotreba bicikla svake godine donese 150 milijardi eura u državama članicama EU, ne samo u oblastima saobraćaja ili zaštite životne sredine, već i u mnogim drugim, poput industrije, zapošljavanja, zdravstvene zaštite i socijalne politike.
Strateški napori u EU
Uprkos brojnim benefitima, čini se da biciklo kod nas ali i u velikom broju drugih evropskih zemalja još uvijek nema tretman koji zaslužuje, posebno u pogledu investicija u infrastrukturu. Ipak, u Evropskoj uniji je u posljednjih nekoliko godina došlo do značajnih pomaka kada je u pitanju strateški i zakonodavni okvir, čime su stvoreni preduslovi da biciklo bude postavljeno visoko na političkoj agendi zemalja članica, ali i onih koje teže da se priključe evropskoj porodici.
Prvi odlučni koraci napravljeni su kroz Evropski zeleni dogovor (European Green Deal), gdje je posebno istaknuta uloga saobraćaja u postizanju klimatske neutralnosti do 2050. godine. Iz ovog okvira proistekla je Strategija održive i pametne mobilnosti, kojom je Evropska komisija potvrdila značaj bicikla u smanjenju zagađenja. Po uzoru na ovaj dokument, 2021. godine je predstavljena i Strategija održive i pametne mobilnosti za Zapadni Balkan, kojom je biciklo implicitno preoznato kao dio rješenja na putu ka klimatskoj neutralnosti.
Ključni momenat za političku podršku upotrebi bicikla bio je usvajanje Evropske deklaracije o biciklističkom saobraćaju početkom aprila 2024. godine, tokom belgijskog predsjedavanja Savjetu Evropske unije. Sve tri institucije EU – Evropski parlament, Evropska komisija i Savjet ministara EU potpisale su prvi zvanični dokument kojim se biciklo prepoznaje kao punopravni oblik transporta. U Deklaraciji se navodi da je biciklistički saobraćaj jedan od najodrživijih, najdostupnijih, najinkluzivnijih, najpristupačnijih i najzdravijih vidova prevoza i rekreacije, i ističe da je upotreba bicikla od ključne važnosti za evropsko društvo i ekonomiju. Usvajanjem ove deklaracije, institucije EU su se obavezale da će preduzeti konkretne mjere u cilju podsticanja biciklističkog saobraćaja.
Zakonodavni pomaci
Pored bezbjedne, dobro povezane, direktne i udobne infrastrukture, za podsticanje biciklističkog saobraćaja ključno je obezbijediti i odgovarajuće prostore za parkiranje bicikala. To se posebno odnosi na stambene objekte: istraživanja koja je sprovela NVO Biciklo.me pokazuju da je, pored bezbjednosti, glavni razlog zašto ljudi ne koriste biciklo u Podgorici strah od krađe i nedostatak prostora za čuvanje bicikala u zgradama. Slični podaci dobijeni su i u mnogim drugim evropskim zemljama.
Prepoznajući ove izazove, države članice EU su 12. aprila ove godine usvojile izmjene i dopune Direktive o energetskim karakteristikama zgrada (EPBD), kojima su po prvi put propisani standardi za parkiranje bicikala u okviru svih novih stambenih i nestambenih objekata. Ovom direktivom se sada, između ostalog, propisuje da su investitori u obavezi da obezbijede najmanje 2 mjesta po stambenoj jedinici za parkiranje bicikala. Budući da su direktive Evropske unije pravni akti kojima se državama članicama nalaže da propisane norme prenesu u domaće zakonodavstvo, i Crna Gora će biti u obavezi da ove izmjene i dopune uvrsti u svoje propise.
Značaj biciklističkog parkinga istaknut je i u nedavno revidiranoj Regulativi Savjeta EU koja se odnosi na smjernice za razvoj trans-evropske transportne mreže (TEN-T). Između ostalog, propisano je da željezničkle i autobuske stanice moraju imati adekvatne prostore za čuvanje bicikala, kako bi se više ljudi odlučilo da tzv. posljednju milju od kuće do stanice pređe biciklom. Osim toga, revidiranom regulativom su zemlje Zapadnog Balkana uključene u TEN-T mrežu, a posebno je naglašena obaveza da veći gradovi usvoje Planove održive urbane mobilnosti (SUMP).
Pogled u budućnost
Broj ljudi koji koriste biciklo u Crnoj Gori kontinuirano raste. Na to je uticala prije svega promocija ovog prevoznog sredstva na lokalnom nivou, ali i sama svijest ljudi koji uviđaju i koriste sve prednosti vožnje bicikla. Ipak, pred crnogorskim lokalnim i državnim institucijama je veliki posao. Od suštinske je važnosti da donosioci odluka, ali i stručna lica, ne posmatraju biciklo kao vid rekreacije ili zabave, već prije svega kao efikasno sredstvo za poboljšanje kvaliteta života u našim gradovima. To zahtijeva strateški pristup u planiranju prostora i saobraćaja, uravnotežen tretman svih vidova prevoza i razvoj gradova po mjeri čovjeka, sa posebnim naglaskom na dostupnost, socijalnu jednakost, zdravlje, kvalitet životne sredine i ekonomsku održivost. Biciklo može biti istinska razvojna šansa za Crnu Goru, ne samo u pogledu mobilnosti, već i u domenu javnog zdravlja, zaštite životne sredine i turizma. Ostaje da se vidi da li ćemo tu šansu znati iskoristiti.
Autori: Blažo Crvenica i Stefan Bulatović, NVO Biciklo.me
