Evropska prestonica kulture je najvažnija i najstarija inicijativa Evropske komisije u oblasti kulture, koju je još 1985. godine pokrenula grčka ministarka kulture Melina Merkuri. Na ovaj način osvijetljena je kulturna dimenzija EU kao jedan od nosilaca evropske ideje. Tokom godina, inicijativa je doživljavala preobražaje – u početku je predstavljala priznanje najvećim i najpoznatijim prestonicama kulture u Evropi, da bi poslednjih godina postala titula koja omogućava malim i manje poznatim gradovima da se profilišu na evropskom nivou i ostvare dugoročne benefite u oblasti kulture, turizma, ekonomije. Sve češće „nevidjivi“ gradovi, postindustrijski gradovi i gradovi na periferiji postaju centri kulturnih dešavanja u Evropi, zahvaljujući svojim specifičnim mogućnostima da referišu na važna evropska pitanja iz novog ugla, i da se kroz njihov umjetnički program obogati evropski kulturni mozaik.
Svake treće godine pravo na titulu EPK osim dva grada iz unaprijed selektovanih EU zemalja, dobija i jedan grad iz zemalja koje su kandidati i potencijalni kandidati za pristupanje EU. Inicijativa je privukla veliku pažnju u regionu pa je tako već nekoliko gradova učestvovalo u ovom takmčenju, a dva su već ponijela titulu – Novi Sad za 2022. godinu, kada je i Herceg Novi bio kandidat, i Skoplje za 2028. godinu, u trci u kojoj je i Budva bila kandidat. Ove godine je osim dva grada iz EU, Tartu-a i Bad Išl-a, nosilac titule i norveški grad Bodo – prvi grad EPK sjeverno od arktičkog kruga. Titulu dobijaju gradovi bez obzira na veličinu, broj stanovnika i geografsku poziciju. Presudna je ideja samog grada za kvalitetan i strateški planiran umjetnički program, sa jasnom evropskom dimenzijom, koji će istovremeno ostvariti dugoročne benefite za grad i okolnu oblast, kao što su povećanje međunarodnog značaja, dugoročni kulturni razvoj, porast kulturne produkcije, turističkih posjeta i slično.
Ideja da Nikšić postane kandidat za titulu EPK nije nova. Nikšić nosi reputaciju grada kulture, a prepoznat je i kao centar alternativne muzičke scene u Crnoj Gori. Nakon što Budva nije ostvarila titulu, odgovor na pitanje koji grad može biti sledeći kandidat Crne Gore za titulu EPK se sam nametnuo. Kulturna scena grada je poslednjih godina počela da oživljava, kulturni sadržaji se sve više diverzifikuju, broj manifestacija je porastao, a tradicionalne manifestacije uspostavile su preduslove za održivo funkcionisanje. Izdvajanja za kulturu od strane Opštine rastu iz godine u godinu, a procenat izdvajanja u odnosu na ukupni budžet Opštine jedan je od većih u Crnoj Gori (8,14% u 2022. i, 7,72% 2023. godini).
Proces kandidature je od samog početka tekao bez poteškoća, uz uključenost i podršku svih ključnih činilaca na lokalnom i nacionalnom nivou. Predsjednik Opštine Nikšić Marko Kovačević je krajem 2023. godine predložio inicijativu Skupštini Opštine Nikšić, koja je bez glasova protiv stala iza ideje, čime je demonstrirana puna politička podrška na lokalnom nivou. Ubrzo smo rad na kandidaturi formalizovali kroz otvaranje kancelarije inicijative Nikšić 2030 Evropska prestonica kulture u Inovaciono preduzetničkom centru Tehnopolis, koji je kao jedan od važnih partnera na projektu, u saradnji sa Opštinom Nikšić obezbjedio neophodne prostorne resurse za rad projektne kancelarije.
Preduslov za uspjeh EPK projekta je najšira moguća inkluzivnost, i participacija svih predstavnika kulturne scene, ali i civilnog sektora i svih zainteresovanih građana. Primarni cilj kancelarije Nikšić 2030 EPK je upravo – da bude otvoreni prostor gdje svi mogu da se informišu o tome šta je EPK, predlože svoje projekte i doprinesu svojim znanjem, savjetima i kreativnošću. U proteklim mjesecima u Kancelariji je svoje ideje predstavilo više stotina pojedinaca, organizacija i udruženja iz Nikšića, ali i čitave Crne Gore.
Pripadnici različitih društvenih grupa su direktno uključeni u koncipiranje projekta, kao i u kreiranje strategije razvoja publike. Mapirali smo ključne izazove, prepreke i potencijale kulturne scene. Paralelno sa ovim procesom, Opština Nikšić pokrenula je i proces donošenja lokalnog Programa razvoja kulture, koji je jedan od formalnih preduslova za dobijanje titule, i koji će osigurati održivost planiranih aktivnosti.
Koncept kandidature Nikšića osmišljen je sa idejom da se specifični identitet grada stavi u širi, evropski kontekst. Tražili smo u kulturi grada, načinu života i nasljeđu, one elemente koji mogu danas biti relevantni na evropskom nivou. U temelju prvog urbanističkog plana Nikšića, koji je izradio čuveni trogirski arhitekta Josip Slade, leži zamisao grada koji se radijalno otvara gradeći simetrično organizovan prostor po mjeri čovjeka, po uzoru na poznate evropske gradove koji imaju ovaj sistem prostorne organizacije.
Inspirisana Sladeovim planom, vizija projekta Nikšić 2030 zasnovana je na ideji grada koji je otvoren za nove ideje i koncepte, otvoren za sve različitosti i otvoren za uspostavljanje novih i obnavljanje starih veza. Grad shvaćen kao trg – prostor za susret, komunikaciju i povezivanje. Povezujemo se sa bogatim evropskim kulturnim nasljeđem na našem prostoru, sa prirodom koja nas okružuje i kojoj pripadamo, ali i sa savremenim inovativnim praksama. Povezujemo se i međusobno u okviru zajednice, povezujemo se sa drugim gradovima, sa regionom. I na kraju, povezujemo se sa Evropom.
U susret Evropskoj prestonici kulture razvijamo saradnju sa drugim gradovima širom Evrope, naročito gradovima EPK i kandidatima za titulu EPK. U godini u kojoj se kandidujemo za titulu EPK u kategoriji gradova iz non-EU zemalja (2030), EPK gradovi iz EU će biti jedan grad iz Belgije i jedan grad sa Kipra. Sa radnim timovima iz svih ovih gradova naš tim je u redovnoj komunikaciji, kako bi razvili zajedničke projekte i pomogli jedni drugima u ovom procesu, već u prvoj fazi kandidature.
Projekat Nikšić 2030 EPK predviđa balansiran kulturni program tokom čitave godine koji će uključiti različite oblike umjetničkog izražavanja, participativne kulturne programe koji uključuju građane kao izvođače a ne samo pasivne posmatrače, kao i inovativne projekte u oblasti kulture koji su zasnovani na rekoncipiranju Nikšića kao centra kreativnih(!) industrija. Planiran je i niz pripremnih aktivnosti u periodu od 2026-2029. godine, koje su namjenjene podizanju kapaciteta i pripremi infrastrukture u susret 2030. godini, kada će Nikšić tokom 365 dana biti jedna od najvažnijih tačaka na kulturnoj mapi Evrope.
Relevantne institucije na nacionalnom nivou pružile su podršku projektu, na čelu sa Ministarstvom kulture i medija, a nadamo se da ćemo u što skorijem periodu dobiti i formalnu podršku od strane Vlade, koju Evropska komisija očekuje od nas kao garanciju održivosti inicijative. Inicijativu je podržao i predsjednik Skupštine Crne Gore Andrija Mandić. Povodom Dana Evrope, kandidadura Nikšića je predstavljena i u okviru manifestacije „Evropski đir“ koju organizuje Ministarstvo evropskih poslova uz podršku Delegacije Evropske Unije.
Ključni cilj projekta je maksimizacija benefita EPK u čitavoj zemlji, pa je tako projekat Nikšić 2030 EPK usmjeren na kulturne djelatnike, organizacije i publiku iz čitave Crne Gore. Krajem ove godine će biti poznato da li je Nikšić ušao u drugi krug takmičenja. Ukoliko to bude slučaj, očekuju nas još intenzivnije aktivnosti tokom 2025. godne, kada se priprema finalna aplikacija.
Autor: Mato ULJAREVIĆ, Koordinator inicijative Nikšić 2030 Evropska prestonica kulture
